H απλή και όμως τόσο gourmet κουζίνα του Αγίου Όρους. Τι θα φάω όταν πάω;
Υπάρχουν πολλοί μύθοι – και οι περισσότεροι καταρρίπτονται δύσκολα αν δεν ταξιδέψεις στο Άγιον Όρος – γύρω από τη μοναστηριακή κουζίνα, τα αγιορείτικα gourmet πιάτα και τις γαστριμαργικές συνήθειες μοναχών, εργατών και προσκυνητών στο «Περιβόλι της Παναγίας». Μύθοι και ανακρίβειες γύρω από το «κάθε πότε τρώμε;», «αν επιτρέπεται το κρέας», πλάνες αναφορικά με το «αν υπάρχει φρέσκο ψάρι» ή μόνο κατεψυγμένο, τερατώδη ψεύδη για το αν ευδοκιμούν ταβέρνες και μεζεδοπωλεία στις Καρυές. Η μόνη αλήθεια είναι ότι, ό,τι και να φας στο Άγιον Όρος είναι αγνό, φυσικό, παρθένο, μοναδικό: Από τη ζυμωτή ζεστή, ολόφρεσκη πρωινή φέτα ψωμιού που ψήθηκε στον ξυλόφουρνο και το σεμνό και ταπεινό αλλά πεντανόστιμο λαδερό πιάτο ρεβίθια έως το καταπληκτικό παστίτσιο με τόνο ή το θεσπέσιο ροφό πλακί.
Τι τρώνε οι μοναχοί του Αγίου Όρους και τι επιτρέπεται να φάνε οι επισκέπτες;
Η μοναστηριακή διατροφή δεν είναι μόνο αυτό που αποκαλούμε «Μεσογειακή Δίαιτα». Είναι πολλά περισσότερα, είναι μια αυτόνομη, ολοκληρωμένη Κουζίνα και μάλιστα πολύ υγιεινή καθώς περιλαμβάνει λαχανικά, φρούτα, ψωμί, όσπρια και ψάρια. Οι μοναχοί τρώνε ακόμη με τον παραδοσιακό τρόπο, καθώς στο μοναστήρι υπάρχει η πρωινή και βραδινή τράπεζα ενώ τα γεύματα διαρκούν γύρω στα 20 λεπτά. Οπότε οι επισκέπτες και προσκυνητές θα φάνε …ό,τι ακριβώς και οι καλόγεροι. Στο Άγιον Όρος λοιπόν όλοι τρώνε δύο γεύματα την ημέρα, απλά και με κανονικά διαλείμματα χωρίς θορύβους και συζητήσεις.
Η διατροφή της Νηστείας-καθολική για όλους!
Οι μοναχοί του Αγίου Όρους τρώνε λόγω και της Νηστείας κατά κόρον λαχανικά (κηπευτικά, ζαρζαβατικά), πλούσια σε βιταμίνες A, C και E, φυλλικό οξύ, ιχνοστοιχεία, αντιοξειδωτικά και φυτικές ίνες. Αντίθετα, η Κουζίνα στον Άθω είναι «φτωχή» σε κορεσμένα ζωικά λίπη. Η Ορθόδοξη Εκκλησία προβλέπει συνολικά 215 ημέρες Νηστείας εντός του έτους! Μεταξύ αυτών οι 40 ημέρες νηστείας της Μεγάλης Σαρακοστής πριν το Πάσχα, η νηστεία των Αγίων Αποστόλων (Από την Κυριακή των Αγίων Πάντων – την 29η Ιουνίου), η νηστεία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1-15 Αυγούστου), της 29ης Αυγούστου (1 ημέρα), της 14ης Σεπτεμβρίου (1 ημέρα), της Τεσσαρακοστής (40 ημέρες) πριν τα Χριστούγεννα, της προτεραίας των Θεοφανείων (1 ημέρα) και φυσικά της Τετάρτης και της Παρασκευής. Αυτό σημαίνει πως περισσότερες από τις μισές ημέρες του έτους επιβάλλεται αποχή από ζωικά λευκώματα. Τρώνε λοιπόν λαχανικά εποχής ή εκτός εποχής τα οποία συντηρούν στο ψυγείο και φυσικά, πολλά όσπρια. Στα περισσότερα μοναστήρια το ψωμί είναι από σταρένιο αλεύρι ολικής άλεσης.
Τρώνε κρέας και ψάρι στο Άγιον Όρος;
Οι αγιορείτες μοναχοί ακόμα και τις ημέρες του Πάσχα δεν τρώνε κρέας και προτιμούν το ψάρι. Αυτό ισχύει για τους 1.800-2.000 μοναχούς όχι όμως για τους τεχνίτες, εργάτες, δημόσιους λειτουργούς ή προσκυνητές και επισκέπτες – δηλαδή για τους κοσμικούς. Μια εξαίρεση και όχι κανόνας είναι το «πουρναρόψαρο» δηλαδή το αγριογούρουνο το οποίο κυνηγούν οι κοσμικοί και λαϊκοί και όχι οι μοναχοί. Όμως αυτοί που θέλουν ή που μπορούν να φάνε κρέας τελικά, δεν ξεπερνούν τους 30 συνολικά.
Ευωδιαστά μπαχαρικά κάνουν τα πιάτα μοναδικά
Το κοκκινοπίπερο, ιδιαίτερα δημοφιλές στη Βόρεια Ελλάδα, είναι το αδιαπραγμάτευτο υλικό της αγιορείτικης μαγειρικής και χρησιμοποιείται ευρέως, όπως και το απλό πιπέρι, για να δώσει γλύκα, χρώμα και ένταση στη γεύση. Το κύμινο, που αγαπούν στη μικρασιατική αλλά και σε όλες τις ανατολίτικες κουζίνες, καρυκεύει αρκετά καλογερικά λαδερά και όσπρια ακόμη και την ψαρόσουπα! Δεν υπάρχει συνταγή στο Άγιον Όρος που να μην έχει μάλαθρο, μαϊντανό, δυόσμο, κοκκινοπίπερο, κανέλα, μπαχάρι ή κύμινο. Υπάρχουν πολλά βότανα, όπως π.χ. το ταραξάκο, το σπαθόχορτο και η ρίγανη.
Κρασί, γλυκά και άλλα τερψιλαρύγγια;
Μοναχοί και προσκυνητές μπορούν να πιούν επίσης ελάχιστο ρακί και κρασί και καταναλώνουν αρκετά γαλακτοκομικά και αυτά μόνο τις ημέρες που έχει κατάλυση. Επίσης καταναλώνουν φρέσκα φρούτα τα οποία καλλιεργούν οι ίδιοι αλλά και φρούτα συντηρημένα στο ψυγείο. Η διατροφή τους περιλαμβάνει ακόμη νηστίσιμα γλυκά (κυρίως χαλβά) σε περίοδο νηστείας και αρτύσιμα, δηλαδή με γάλα, βούτυρο και αυγά, τις ημέρες των εορτών. Εκτός από χαλβά μπορείτε να γευθείτε γλυκά του κουταλιού, το φιρίκι είναι το πιο κλασικό αγιορείτικο, αλλά και σύκο, κάστανο και καρύδι. Αυτό που αποκλείεται από τη διατροφή τους είναι τα μαγειρικά λίπη και οι μαργαρίνες, η κρέμα γάλακτος, η μπεσαμέλ και παρόμοια προϊόντα. Για όλα σχεδόν τα φαγητά χρησιμοποιούν ελαιόλαδο.
Ψαροφαγία τις ημέρες εκτός Νηστείας
Σε όλα τα μοναστήρια τρώνε ψάρια, συνήθως κατά το Σαββατοκύριακο και τις γιορτές, ενώ σπάνια καταναλώνουν παστό βακαλάο. Τα περισσότερα ψάρια και χταπόδια που τρώνε σήμερα οι μοναχοί, είναι κατεψυγμένα. Υπάρχουν φρέσκοι σαργοί, γουφάρια, μουρμούρια, χελωνάρια (μεγάλοι κέφαλοι με πλακέ κεφάλι), λαβράκια, μπακαλιάροι ενώ οι ψαράδες βγάζουν μύδια πιο κοντά στο Βατοπαίδι και γαρίδες στη μονή Εσφιγμένου. Τον Χειμώνα έως και τα τέλη Απριλίου υπάρχουν πολλές σουπιές ενώ στο λιμανάκι της Δάφνης, υπάρχουν πολλά καλαμάρια και θράψαλα. Οι πολυφάδες, ένα είδος τσούχτρας, είναι ένας καταπληκτικός μεζές που γίνεται κεφτέδες με κρεμμυδάκι, άνηθο και φρυγανιά.
Κηπευτικά και λάδι ιδίας παραγωγής
Στις διαδρομές από μονή σε μονή, σε κελιά, σκήτες, καθίσματα, ευδοκιμούν μεγάλοι αθωνικοί λαχανόκηποι, αμπέλια και ελαιώνες. Μέγιστος ο κήπος της Μεγίστης Λαύρας, 80 στρέμματα με λαχανικά και οπωροφόρα, εκτός από τις ελιές και τα αμπέλια. Υπάρχουν πολλά άγρια χόρτα: ραδίκια, αγριοσέλινα, αγριοκαρότα, μάραθα, βρούβες, ζοχιά, παπαρούνες, αβρονιές… Μετά το Φθινόπωρο είναι γεμάτος ο τόπος άγρια μανιτάρια, που οι μοναχοί τα κάνουν τουρσί για κέρασμα. Τουρσί γίνονται επίσης οι μελιτζάνες, το λάχανο, αλλά και τη ρίζα του ζοχιού.
Το τελετουργικό του slow food…
Η διαδικασία του φαγητού στις μονές του Αγίου Όρους δεν είναι μονοδιάστατη. Σημαντικό ρόλο παίζει η ηρεμία, η καλή ψυχική κατάσταση και γενικότερα ο τρόπος ζωής. Στις μονές οι τραπεζαρίες είναι διακοσμημένες με αγιογραφίες, με μορφές Aγίων τους οποίους οι μοναχοί προσπαθούν να μιμηθούν. Κατά τη διάρκεια των γευμάτων επικρατεί απόλυτη ησυχία και ακούγεται μόνο η απαλή φωνή του μοναχού που διαβάζει εκκλησιαστικά κείμενα, ομιλίες, ή κείμενα σχετικά με την εκάστοτε επίκαιρη γιορτή.
Πότε τρώνε οι μοναχοί
Συχνά το πρώτο γεύμα της ημέρας στα μοναστήρια σερβίρεται στις 8 το πρωί. Όσο περίεργο και αν φαίνεται στον κόσμο, αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι οι μοναχοί ξυπνούν στις 3 το πρωί και εκκλησιάζονται συνήθως για 3-4 ώρες. Συνεπώς, από το δείπνο που έχουν πάρει γύρω στις 6 το απόγευμα την προηγούμενη μέρα, έχουν περάσει αρκετές ώρες, ώστε να πεινούν.
Υπάρχουν καταστήματα που πουλούν άλλα φαγητά;
Ναι αλλά τι νόημα έχει; Μπορεί να πωλείται τυποποιημένο χαβιάρι και ακριβό ουίσκι, μπορεί να τα αγοράζουν οι λαϊκοί, αλλά σημασία έχει ο επισκέπτης να γευθεί τα εδέσματα του τόπου, που είναι μοναδικά. Παλαιότερα υπήρχαν και κρεοπωλεία στο Άγιον Όρος. Σήμερα όχι.
Πίνουμε στο Άγιον Όρος; Και αν ναι τι και πόσο;
To Άγιον Όρος είναι τόπος λατρείας, προσκύνησης και αφοσίωσης στο Θεό, οπότε είναι προφανές ότι οι κοσμικές απολαύσεις δεν συνάδουν ούτε με τον στόχο της επίσκεψης ούτε και με το πνεύμα που επικρατεί εκεί. Όμως μην ξεχνάμε ότι το πρώτο θαύμα του Κυρίου ήταν στο γάμο της Κανά…οπότε πάντα λίγο αγνό κρασί ή και ρακή είναι καλοδεχούμενα και ευλογημένα. Αρχικά είναι ενδιαφέρον να πούμε ότι η παραγωγή του τσίπουρου που χάνεται μέσα στο βάθος του χρόνου, λέγεται όμως πως ξεκίνησε τον 14ο αιώνα στο Άγιο Όρος από μοναχούς που διαβιούσαν εκεί. Με τα χρόνια εξαπλώθηκε σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, κυρίως στη Μακεδονία, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και την Κρήτη.
Οίνος ευφραίνει …
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος έλεγε: «το κρασί δεν είναι αμαρτία, αλλά η μέθη». Στην πατερική και ασκητική γραμματεία υπάρχουν πολλές αναφορές για τη διακριτική χρήση του ευλογημένου ποτού. Ο Όσιος Αθανάσιος, ιδρυτής της Μ. Λαύρας, ήδη από την Υποτύπωση του 985, όρισε πότε και πόσο κρασί πίνουν οι μοναχοί. Οι κανόνες αυτοί επηρέασαν όλες τις μονές και ισχύουν σχεδόν ίδιοι μέχρι σήμερα.
Πότε επιτρέπεται και πότε όχι το ποτό;
Περίοδοι Νηστείας που δεν επιτρέπεται το κρασί είναι η Μεγάλη Σαρακοστή και η Μ. Εβδομάδα, της Κοιμήσεως Θεοτόκου 1-14 Αυγούστου, των Χριστουγέννων 15 Νοεμβρίου -24 Δεκεμβρίου και των Αγ. Αποστόλων 8 μέρες μετά την Πεντηκοστή ως τις 29 Ιουνίου. Τον υπόλοιπο χρόνο δεν επιτρέπεται Τετάρτη και Παρασκευή και σε όσους νηστεύουν και Δευτέρα. Για τους ασθενείς, τους ηλικιωμένους και όσους κάνουν βαριές δουλειές, γίνονται κάποιες εξαιρέσεις.
Και πόσο επιτρέπεται να πίνουμε;
Ο όσιος Αθανάσιος όριζε τη μερίδα του μοναχού με το κρασοβόλιο, το ειδικό ποτήρι για το κρασί. Έγραφε για παράδειγμα ότι τη Μ. Σαρακοστή έχουμε κατάλυση οίνου μόνο τα Σαββατοκύριακα: Δύο κρασοβόλια στο γεύμα και ένα το βράδυ. Αναφέρει ακόμα και πώς θα γίνεται η πόση του οίνου, ένας κανόνας που τηρείται ως σήμερα στο Άγιον Όρος.
Ευλογείται η βρώση και η πόση
Όταν οι μοναχοί συγκεντρώνονται στην Τράπεζα ο ηγούμενος χτυπά το κουδούνι που σημαίνει την έναρξη φαγητού και ευλογεί «την βρώσιν και την πόσιν». Σε λίγο ακούγεται δεύτερος ήχος, οπότε μοναχοί και προσκυνητές και επισκέπτες μπορούν να πιούν. Το ίδιο κουδούνι χτυπά και για το τελείωμα του φαγητού. Επομένως οι μοναχοί δεν έχουν πολλή ώρα μπροστά τους ώστε να ξεχαστούν με φαγητό και κρασί.
Το μάζεμα των σταφυλιών στο Άγιον Όρος
Εδώ και πάρα πολλά χρόνια, οι μοναχοί, μαζεύουν τα σταφύλια γύρω στις 15 Σεπτεμβρίου. Τότε ο καιρός θυμίζει ακόμη Καλοκαίρι και δεν υπάρχει μέρος που να μη βγάζει έστω και λίγα σταφύλια. Το μάζεμα των σταφυλιών είναι μια δουλειά η οποία γίνεται χωρίς τραγούδια και χορούς, αλλά με προσευχή. Σήμερα στο Άγιον Όρος παράγεται κυρίως κόκκινο κρασί από ένα είδος σταφυλιού που λέγεται «λημνιό». Αυτό το κρασί έχει πολύ ωραία γεύση και πίνεται μαζί με τα περισσότερα φαγητά. Επίσης, οι μοναχοί πίνουν και γλυκό λευκό κρασί μετά το φαγητό. Η περιοχή που βγάζει το πιο πολύ κρασί στο Άγιον Όρος είναι η Χρωμίτσα.
Οι αμπελώνες του Βατοπαιδίου
Οι αµπελώνες της Μονής σήμερα καταλαμβάνουν µια έκταση 70 στρεµµάτων. Το κρασί αποτελεί µέρος της διατροφής των µοναχών σε εορταστικές ηµέρες και προσφέρεται και στους χιλιάδες προσκυνητές που επισκέπτονται ετησίως τη Μονή. Παράλληλα το Νάµα χρησιμοποιείται στην καθημερινή Θεία Λειτουργία.
Οι αµπελώνες της Μονής είναι ιδιαίτερα ευνοημένοι από τις περιβαλλοντικές συνθήκες.
Τα ελαφρά, αµµώδη, µέσης σύστασης και πλούσια σε κάλιο, εδάφη, τα µπουκέτα των αρωµάτων της µοναδικής Αθωνικής φύσης, µεταφέρονται µε τη θαλάσσια αύρα διακριτικά στα µπαλκόνια των αµπελώνων στις παρακείµενες υπερθαλάσσιες αναβαθµίδες, όπου µέσω ενός µυστικού διαλόγου που κτίστηκε στην υπερχιλιετή ιστορία του τόπου, προσδίδουν τα µοναδικά χαρακτηριστικά των κρασιών. Ο διάλογος επίσης του ήλιου µε το αµπέλι, ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς µήνες είναι συνεχής και «ανεβάζει» τον αλκοολικό βαθµό και τη φαινολική ωριµότητα που δίνουν µοναδική ποιοτική παραγωγή.
Πιστοί σ’ αυτή την παράδοση, διατηρώντας τις παλαιές εγκαταστάσεις αλλά µε σύγχρονες µεθόδους, οινοποιούνται τα σταφύλια από τους Βιολογικούς αµπελώνες της Μονής. «Μάρτυρες» της οινοποιητικής παράδοσης είναι οι δυο πετρόχτιστοι κτηριακοί χώροι, όπου παρασκεύαζονται τα κρασιά στις παλαιές παραβούτες (κάδοι οινοποίησης) και φυλάσονται στο κελάρι της Μονής. Τα κρασιά ωριµάζουν σε µεγάλα παλαιά ξύλινα βαρέλια.